پرسش :

جریان مناظره امام رضا (علیه السلام) با فرقه های انحرافی در بصره چه بود و چرا امام مبادرت به این کار فرمودند؟


پاسخ :
در دوران ولایت عهدی علی بن موسی الرضا(علیه السلام) نه تنها کاخ مأمون به برکت وجود امام(علیه السلام) کانون بحث و مناظرات علمی شد و به وسیلة ایشان نور آفتاب اسلام از آن جا به نقاط دور دست تابید، بلکه در بصره نیز یک بار چنین ماجرایی انفاق افتاد.

می دانیم بصره دروازه عراق و در آن زمان یکی از دروازه های مهم اسلام بود. بعد از گسترش اسلام، راه یابی بسیاری از مکتب ها و مذاهب مختلف به کانون اسلام از دروازه بصره بود. اصولاً بندرگاه های مهم در طول تاریخ، همیشه محل انتقال فرهنگ ها اعم از زشت و زیبا بوده اند، همانند بندرگاه اسکندریه در مصر و آتن در یونان و استانبول در ترکیه.

بی جهت نیست امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در نامه ای که به «عبدالله بن عباس» نوشته است، می فرماید: «وَ اعْلَمْ أَنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ إِبْلِیسَ، وَ مَغْرِسُ الْفِتَنِ، فَحَادِثْ أَهْلَهَا بِالاِحْسَانِ إِلَیْهِمْ، وَ احْلُلْ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ»(1)؛ (بدان که بصره محل نزول شیطان و کشتزار فتنه هاست! با مردمش به احسان رفتار کن و عقده های ترس را از قلوبشان بگشا [و آغوش اسلام را برای پذیرش آن ها باز کن تا به سراغ راه دیگری نروند]).

طبق روایت مشروحی که قطب راوندی در کتاب الخرائج آورده، هنگامی که آتش فتنه در بصره بالا گرفت و فرق مختلف و مکتب های گوناگون آن جا را پایگاه فعالیت خود قرار دادند، امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) برای خاموش کردن آتش فتنه با استفاده از یک فرصت کوتاه به بصره آمد و با اقوام و گروه های مختلف به بحث و گفت و گو نشست و از همة آنها دعوت فرمود که در مجلسی حضور یابند، از علمای بزرگ مسیحی گرفته تا علمای یهودی و کسان دیگر. سپس فصول مختلف انجیل و بشاراتی را که دربارة پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله) در آن آمده، تا بشارات اسفار مختلف تورات و زبور همه را برشمرد.

سپس به توده مردم مسلمان که در آن مجلس حضور داشتند رو کرد و در بخشی از سخنانش چنین فرمود: ای مردم، آیا کسی که با مخالفانش به آیین و کتاب شریعت خود آن ها احتجاج و استدلال کند، از همه با انصاف تر نیست؟ عرض کردند: چرا، فرمود: بدانید امام بعد از محمّد(صلی الله علیه و آله و سلّم) فقط کسی است که برنامه های او را تداوم بخشد، و مقام امامت تنها برای کسی زیبنده است که با تمام امت ها و پیروان مذاهب مختلف با کتاب خود آن ها گفتگو کند. مسیحیان را با انجیل، یهودیان را با تورات، و مسلمانان را با قرآن قانع سازد و عالم به جمیع لغت باشد و با هر قومی با زبان خودشان سخن گوید و علاوه بر همة این ها، با تقوا و از هر عیب و نقصی پاک باشد. هم چنین عدالت پیشه، با انصاف، حکیم، مهربان، باگذشت، پرمحبت، راست گو، مشفق، نیکوکار، امین، درست کار و مدبّر باشد.(2)

به این ترتیب، امام(علیه السلام) حجت را بر اهل بصره تمام کرد و رسالت خود را در پاسداری از حریم اسلام انجام داد.

منبع: مناظرات تاریخى امام رضا (علیه السلام)، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، مشهد: بنیاد پژوهش هاى اسلامى‏ آستان قدس رضوى، ‏1388 شمسی.